+12 °С
Ямғыр
Бөтә яңылыҡтар
Әкиәт иленә сәйәхәт
29 Апрель 2021, 09:05
ӘКИӘТТӘ ҠУНАҠТА
АЛПАМЫША БАТЫР (ӘКИӘТ) Башы... аҙағы киләһе көндәрҙә...Борон заманда бер әбей менән бер бабай булған. Уларҙың һис балалары булмаған. Үҙҙәре бик фәҡир торғандар. Емерелеп бөткән өйҙә йәшәгәндәр. Бабай байҙа эшләгән. «Ҡартайғанда, исмаһам, берәй балабыҙ ҙа юҡ бит», – тип ҡайғырышҡандар былар.Әмәлгә ҡалғандай, бер ваҡыт быларҙың эштән ҡайтыуына өйҙәрендә бер бала илап ултыра икән.– Ниндәй бала был?– Үҙебеҙҙең бала. – Әбей менән бабай би-и-ик шатлана.– Ниндәй исем бирәбеҙ?– Әйҙә, Алпамыша тип әйтәйек.Күрше-күләнде саҡырып, үҙҙәренә күрә исем туйы үткәрәләр. Бала бин таҙа була: көн үҫәһен сәғәт үҫә, йыл үҫәһен ай үҫә. Бер-ике йыл үтеүгә, эшләп йөрөй, атаһына ҡул ярҙам итә.– Һин, атай, ҡартайғанһың, ял ит. Һинең урыныңа үҙем барып эшләйем, – ти.Атаһы:– Балам, йәшһең әле, эшләргә өлгөрөрһөң, – ти. Алпамыша атаһының ай-вайына ҡарамай, эшкә үҙе йөрөй.Атаһы бик ныҡ шатлана. Ниндәй генә эш булһа ла, малай бик тиҙ, бик һәйбәт эшләй. ...
Бер саҡ, эшлән йөрөгән сағында, Алпамыша ниндәйҙер батшалыҡта ниндәйҙер майҙан булғанын ишетеп ҡапта. «Атай, миңә бер ат алып бир, – ти.– Бер батшалыҡта майҙан була икән, шунда көрәшкә барам», – ти. Атаһы ҡайғыға төшә.
– Ат алырлыҡ хәл юҡ бит әле, балам, – ти. Алпамыша ике уйлап тормай, ат эҙләргә үҙе сығып китә.
Бер күрше ауылдағы байға бара.
– Берәй атыңды бир миңә, бай, – ти. – Хаҡын берәй ваҡыт түләрмен, – ти.
Бай ҡарышын тормай.
– Анау аранға кер ҙә үҙең теләгән атты һайлап ал, – ти. Алпамыша иң элек сбруй келәтенә кереп, иң яҡшы югән менән ҡамсы һайлап ала. Унан аранға керә. Аттар юшап тора икән. Югән шылтыратҡанға ҡайһы ат ҡараһа, шул ат уныҡы була икән. Югәнде шылтырата был. Бер наса-а-ар ғына ҡорсаңғы ат ҡарай.
– Миңә тура ҡарағас, бәхетем шунандыр, – тип ошо бәләкәй генә тулаҡты тотоп алын сыға. Бик һәйбәт итеп торон эйәрләй. Хәҙер ҡорал да һорай:
– Бай, уҡ-һаҙаҡ, ҡылыс бир миңә, – ти.
Теге бай барын да бирә. Атты етәкләп бик күп ерҙәр үтә. Алпамыша ҡайтыу яғына бара. Ат үҙенән-үҙе ҙурая килә, ҙурая килә, баҡтыһын ҡоя килә. Бара торғас, ат бик яҡшы бер толпарға әйләнә. Ҡайтышлай, бер йылғаға төшөрөп, атын эсереп ала ла менеп ултыра тегенең өҫтөнә. Шул саҡ ат телгә килә:
– Алпамыша батыр, бер һуҡ – тиремә үтер, ике һуҡ – итемә үтер, өс һуҡ – елегемә үтер, – ти.
Алпамыша һуға. Шунан ат тағы телгә килә:
– Күҙеңде йом, батыр, – ти.
Алпамыша күҙен йома. Шул арала күҙ асып йомғансы ат егетте үҙенең ишек алдына килтереп тә ҡуйған була. Инәһе-атаһы ҡаршы сыға.
– Эй балаҡайым, ҡайһы илдәрҙә йөрөнөң, ни михнәттәр күрҙең? – тип илай инәһе.
-- Иламағыҙ, ҡайттым бит инде, – ти Алпамыша батыр.
Шул кисен ҡуна ла иртәгеһен Алпамыша майҙан тотолған батшалыҡҡа китә, Бының барыуына бик күп халыҡ йыйылған була. Көрәш бара икән. Алпамыша, атын ебәреп, үҙе генә барырға итә. Шул саҡ аты әйтә:
– Өс бөртөк ҡылымды алып ҡал. Ни ваҡыт ҡыл үтә һыҙғырһаң, шул ваҡыт килеп етермен яныңа, – ти.
Алпамыша атын ебәрә лә, майҙанға яҡын уҡ килеп, көрәш араһына килеп керә. Тәүҙә бер аҙ ҡарап тора. Бер батырға ҡаршы бер кем дә сыҡмай, ҡурҡалар. Алпамыша батыр:
– Таҫтамалды бирегеҙ, үҙем сығамын, – ти. Бөтөн халыҡ хайран ҡала. Байҙар, мыҫҡыллап:
– Эй, бынау йолҡондонан буламы ни? Ниндәй таҙа-таҙа егеттәр сығып еңә алмайҙар, – тип көләләр.
Бер кешенең һүҙенә ҡарамай, үҙенә-үҙе ҡеүәт биреп, үҙенә-үҙе дәрт биреп, Ҡарабатырға ҡаршы сыға Алпамыша. Ҡарабатыр, ер тырнап, быға килә инде, йәнә лә быны ҡурҡытырға. Былар алышырға тотоналар. Алыша торғас, икеһе лә тубыҡ тиңете ергә баталар. Берҙән-бер ваҡыт теге Ҡарабатырҙы Алпамыша батыр ерҙән һурып алып, күккә сөйөп ебәрә. Ҡарабатыр ергә килеп төшә алмай, Алпамыша батыр тегене ҡулы менән тотоп ала. Ҡайһы халыҡ ҡысҡыра:
– Булманы ла булманы! – Байҙар инде. Ҡайһылары:
– Булды, булды! – ти.
Шунан Алпамыша батыр, ғәрләнеп китеп, Ҡарабатырҙы икенсегә сөйөп ебәрә.
– Юҡ, былай булмай! – тип өсөнсөгә көрәштерәләр. Өсөнсөһөндә Алпамыша ҡаҙаҡ батырын шул тиклем ныҡ күтәреп ебәрә, әллә ҡайҙа күккә олғаштырып, халыҡ күҙенә күренмәҫлек итеп, өҫкә ырғыта. Шулай уҡ ергә төшөрмәй, күтәреп алып, Ҡарабатырҙы үҙе ултырған балаҫҡа, байҙар янына, илтеп ултырта. Алпамыша батырҙы бөтөн халыҡ маҡтай.
– Ҡайҙан килгән был батыр? Ҡайҙан килгән был батыр? – тип бөтөнөһө уратып ала. Ҡымыҙ эсерәләр, бүләктәр бирәләр.
Батшаның шарты былай булған була:
– Ҡарабатырҙы кем еңә, сабып килгән килеш ҡулса күҙәүенән кем уҡ үткәрә, ҡыҙымды ашарға килгән алты башлы аждаһаны кем үлтерә, шуға ярты батшалығымды бирәм, – тигән, ти.
Ошо өс шарттың тәүгеһен Алпамыша үтәне бит инде. Хәҙер икенсеһен үтәргә кәрәк. Аттар ебәрәләр сабыштырырға бер иллешәр саҡрымға. Теге ҡулсаны бейе-е-ек тау башына мендереп ҡуялар. Шуға күҙ күреме ерҙән атырға кәрәк була.
Алпамыша иптәштәрен алдан ебәрә, үҙе артҡараҡ ҡала. Береһе лә үткәрә алмай уғын ҡулса күҙәүенән. Алпамыша батыр үҙе алыҫ ерҙән атҡан була. Атып ебәрә – Алпамышаның уғы, күҙәүҙән үтә сығып, майҙан уртаһына килеп ҡаҙала.
Алпамыша батырҙы майҙанда шау-гөр килеп күтәреп алалар.
Икенсе бер батшалыҡтан, үс итеп, батшаның ҡыҙын алырға алты башлы аждаһа ебәрәләр. Батша ҡыҙын таш келәткә бикләп ҡуя. Һаҡсылар ҡуйыла. Алпамыша батырҙы ҡыҙ янына килтерәләр. Алпамыша батыр ҡыҙға:
– Мин бер аҙыраҡ йоҡлап алам. Бына һиңә хәнйәр. Аждаһа килһә, шуның менән берәй еремә ҡаҙарһың, – ти.
Алпамыша батыр ултырған килеш кенә йоҡлап китә. Теге аждаһа, ер тетрәтеп, ҡауға ҡуптарып, ҡара буран туҙҙырып килгән була. Ҡыҙ бик ныҡ, ысын күҙ йәштәре менән илай, хәнйәре менән Алпамышаға ҡаҙарға йәлләй. Шул ваҡыт эҫе күҙ йәше Алпамышаның битенә төшә. Ошо йәш тамсыһынан Алпамыша уянып китә.
– Һи-и-и-и, һылыу, бик оҙаҡ йоҡлағанмын бит! Ниңә иртәрәк уятманың? – ти. Тирә-яғына ҡараһа, Алпамышаның янында өҫтәл тулы аҙыҡ, ти. Ашап торорға ваҡыты булмай, бер-ике туҫтаҡ ҡымыҙ эсеп ала. Эсеп бөтөүгә, аждаһа бик яман үкереп, ҡапҡаларҙы, тимер ишектәрҙе асып, кереп килгән була. Алпамыша батыр быға ҡаршы сыға. Ҡыҙы, илап, ишек алдында ҡарап тора.
Аждаһа:
– Батша минән берҙе түгел, икене йәлләмәгән икән: ҡыҙын да, был егетте лә килтереп ҡуйған. Бик тештәрем дә, ҡулдарым да ҡысып тора ине, – ти. Алпамыша батыр әйтә:
– Ҡысыһа ҡысыйҙыр. Әйҙә, улай булғас, алышабыҙмы, көрәшәбеҙме? – ти.
Шунан аждаһа, маҡтанып:
– Һин миңә бер ҡабымлыҡ ҡына бит инде, ни эшләп мин һинең менән көрәшеп торайым? – ти.
Алпамыша аждаһаның ай-вайына ҡуймай:
– Алышмы, көрәшме? – ти.
Шулайтып, былар алышырға тотоналар. Ике төн, ике көн алышалар. Өсөнсө көнөн Алпамыша аждаһаның аҙаҡҡы башын өҙөп алып, тураҡлап, ҙур бер таш аҫтына ҡыҫтырып ҡуя.
Шунан ҡыҙ, ҡайтып:
– Алпамыша батыр аждаһаны еңде, – ти.
Батша, вәзирҙәрен ебәреп, һарайға саҡырта Алпамышаны. Бара Алпамыша батша ҡырына. Батша бик шатлана.
– Ярар, егет, мин һиңә рәхмәт белгертәм, – ти. – Әйткән Һүҙемдә торамын. Бына, – ти, – өсәү ине ҡыҙҙарым, – ти. – Иң кесеһе генә тороп ҡалды, икәүһен элегерәк килеп, аждаһа ашап китте, – ти. – Һин кесе ҡыҙымды ҡотҡарҙың, шатлығымдан ярты батшалығымды бирәм,– ти.– Күңелеңә оҡшаһа, ҡыҙымды ла ал, – ти.
Ҡыҙыҡай Айһылыу исемле була.
Шулайтып, бында туй яһайҙар. Батша бөтөн илдән үҙенең дуҫ-иштәрен саҡырған була. Алпамышаның ата-инәһен дә алдырта. Туй айҙан ашыу бара – оҙаҡ байрам итәләр.
Аҙаҡ Алпамыша ата-инәһен тотош күсереп алып килеп, бер һарайҙа тота. Ялан тулы көтөү, үҙенең хеҙмәтселәре була, яртылашын ярлыларға таратып бирә.
Алпамыша батыр толпарына атланып, йыраҡ-йыраҡ ерҙәрҙә һунарҙа йөрөй. Өс көн, өс тон йөрөһә, өс көн, өс төн йоҡлаған була. Һунарҙан ҡайтып килешләй һәр саҡ бер бей-е-е-к тау башына менеп ултыра ла атын аҡланга ашарға ебәрә икән. Үҙе бик ҡаты йоҡоға тала, ти.
Ҡарабатыр бының ҡайҙарҙа йөрөгәндәрен күҙәтеп йөрөгән икән. Ҡарабатыр бер саҡ яҡындарына әмер бирә:
– Алпамыша батыр ҡайҙа йоҡлаған, шунда бик тәрән итеп соҡор ҡаҙығыҙ, – ти.
Ун ике һыбайлы килеп, Алпамышаның йоҡлаған урынын табалар. Бында бик тәрән итеп ер ҡаҙыйҙар. Алпамыша батырҙы йоҡлаған килеш шул ямға осоралар. Бының өҫтөнә йәшел ағастар ауҙаралар. Атын алып ҡайтып китеп, таш келәткә бикләп ҡуялар. Шулайтып, был Ҡарабатыр хәҙер маҡтана: йәнә инде донъя йөҙөндә ул ғына батыр!
Читайте нас:
© 2024 «Аҡбуҙат» - Мәктәпкәсә йәштәге һәм башланғыс класс уҡыусылары өсөн әҙәби-нәфис журнал. Сайттағы мәҡәләләрҙе администрацияның ризалығы менән генә күсереп алырға рөхсәт ителә.
Ойоштороусылары: Башҡортостан Республикаһының Матбуған һәм киң мәғлүмәт саралары буйынса агентлығы; Башҡортостан Республикаһының Яҙыусылар союзы.
Баш мөхәррир Абдуллина Лариса Хашим ҡыҙы
Телефон
89659441892
Электрон почта
Адресы
г. Уфа, ул. 50 лет Октября, 13, 1 этаж
Реклама хеҙмәте
(347) 2927761
Редакция
(347) 2927761
Ҡабул итеү бүлмәһе
(347) 2927761
Хеҙмәттәшлек
89659441892
Кадрҙар бүлеге
8(347)272-42-07